“Kamil bir palançı olsa da insan,
Yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan”
Nizami Gəncəvi
Son illər ölkəmizdə müəllimlərin, hüquqşünasların, həkimlərin sayı durmadan artır. 50 il bundan öncə məktəbi bitirən gənclərin demək olar ki, yarıdan çoxu peşə ixtisaslarına yiyələnməyə çalışırdılar. Bunun üçün onlar xüsusi məktəblərə üz tuturdularsa, demək olar ki, indi şagirdlərin əksəriyyəti ali təhsil ocaqlarına yönəlir. Universiteti bitirib işsiz qalan gənclərin sayı isə hər il artmaqda davam edir.
Artan işsizlik, gənclərin ixtisas seçmələrində üzləşdikləri çətinliklər, müasir dünyanın tələblərinə cavab verən işçi qüvvəsinin azlığı peşə təhsili mövzusunu gündəmə gətirir.
Bəs, peşə təhsilinə maraq niyə azalıb?
Təhsil eksperti Kamran Əsədov “Hürriyyət”ə açıqlamasında bildirib ki, peşə təhsilinə marağın azalması Azərbaycanda və bəzi digər ölkələrdə həm sosial, həm də iqtisadi səbəblərlə izah olunur:
Ənənəvi olaraq, ali təhsilə yönəlmiş cəmiyyətlərdə peşə təhsili çox vaxt aşağı səviyyəli və ya az prestijli hesab olunur. Bu isə peşə təhsilinə olan marağın azalmasına gətirib çıxarır. Bu vəziyyəti geniş təhlil edərək, statistik məlumatlara əsaslanan müqayisə və dünya təcrübəsindən nümunələrlə peşə təhsilinin hazırkı vəziyyətini izah etmək olar.
Sosial amillər
Peşə təhsilinə marağın azalmasının əsas səbəblərindən biri sosial amillərlə bağlıdır. Azərbaycanda və bir çox ölkələrdə valideynlər və gənclər ali təhsili daha prestijli və uğura aparan bir yol kimi görürlər. Bu düşüncə peşə təhsilini aşağı səviyyəli təhsil forması kimi qəbul etməyə səbəb olur. Azərbaycanda əksər valideynlər və gənclər universitet diplomunu iş həyatında vacib bir əsas kimi qəbul edirlər və bu, peşə təhsili üzrə mütəxəssis olmağı ikinci dərəcəli bir seçim kimi görməyə səbəb olur.
Prestij məsələsi: Peşə təhsilinin statusu azaldılmış qəbul edilir. Bir çox gənc və valideynlər peşəkar işçilərin və texniklərin rollarını dəyərsiz hesab edir, halbuki reallıqda bu işlər cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda əvəzsizdir.
Ailə təzyiqi: Valideynlər çox vaxt övladlarının peşə təhsilindən daha çox ali təhsil almasını istəyir və onları bu istiqamətə yönəldir.
İqtisadi səbəblər
Peşə təhsili ilə əlaqəli iqtisadiyyat faktorları da marağın azalmasına səbəb olur. Bir çox gənc, peşə təhsili aldıqdan sonra iş imkanlarının məhdud olacağına və ya az maaşla çalışacaqlarına inanır. Bu, aşağı gəlirli peşə sahələrinin cəlbediciliyinin azalmasına səbəb olur.
Maaş səviyyəsi: Peşə təhsili ilə əldə edilən ixtisaslar üzrə işçilərin maaşı bir çox hallarda ali təhsil məzunlarının maaşından aşağı olur. Bu da gənclərin iqtisadi cəhətdən daha cəlbedici olan ali təhsilə yönəlməsinə səbəb olur.
İş imkanları: Peşə təhsili alan şəxslər üçün bəzi sahələrdə iş imkanları məhduddur və iş yerlərində yüksəliş perspektivi çox vaxt məhdud olur.
Təhsil sisteminin strukturu
Azərbaycanda peşə təhsilinin strukturu və keyfiyyəti ilə bağlı müəyyən problemlər mövcuddur. Təhsil sistemində peşə məktəblərinin tədris proqramlarının köhnəlməsi, zəif təchizat və müəssisələrlə əməkdaşlığın az olması bu təhsil növünü az cəlbedici edir.
Müəssisələrlə əlaqənin zəifliyi: Azərbaycanda bir çox peşə məktəbləri müəssisələrlə kifayət qədər sıx əməkdaşlıq etmədiyindən, tələbələr təhsil aldıqdan sonra praktik iş yerləri tapmaqda çətinlik çəkirlər. Bu da peşə təhsilinin dəyərsizləşməsinə gətirib çıxarır.
İnfrastruktur və təlim keyfiyyəti: Peşə təhsilinin infrastrukturu bir çox hallarda müasir texnologiya və bazarın tələblərinə cavab vermir. Bu da tələbələrin müasir əmək bazarında rəqabət apara bilməməsinə səbəb olur.
Statistik göstəricilər
Azərbaycanda peşə təhsilinə marağın azaldığını rəqəmlərlə də təsdiq etmək olar. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə, 2020-ci ildə Azərbaycanda peşə təhsilinə daxil olan tələbələrin sayı təxminən 28 min nəfər idi. Bu, ali təhsil müəssisələrinə daxil olan tələbələrin sayına nisbətən xeyli aşağıdır.
2020-ci il statistikası: Azərbaycanda ali təhsil müəssisələrinə daxil olan tələbələrin sayı 46 min nəfəri keçirdi. Bu isə peşə təhsilinə daxil olan tələbə sayından iki dəfə çoxdur.
Peşə təhsili ilə məşğulluq arasındakı fərq: Azərbaycan əmək bazarında peşə təhsilli kadrların yalnız müəyyən sektorlarda yüksək tələbatı var. Məsələn, sənaye və texniki ixtisaslarda iş imkanları daha geniş olsa da, xidmət və ya kənd təsərrüfatı sahələrində bu təhsil alanlar üçün imkanlar məhduddur.
Dünya təcrübəsi
Dünyada peşə təhsilinin daha yüksək səviyyəyə çatdığı və cəlbedici olduğu ölkələrdə uğurlu modellərə rast gəlinir. Məsələn, Almaniya və İsveçrə kimi ölkələrdə peşə təhsili çox yüksək səviyyədə təşkil olunur və əmək bazarında böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Alman modeli: Almaniyada “dual sistem” adlanan model tətbiq olunur. Bu sistemdə tələbələr həm peşə təhsili müəssisələrində nəzəri biliklər əldə edir, həm də müəssisələrdə praktik təcrübə qazanırlar. Bu yanaşma peşə təhsili alan gənclərin məzun olduqdan sonra iş tapma imkanlarını artırır və iqtisadiyyatın tələblərinə cavab verir.
İsveçrə təcrübəsi: İsveçrədə peşə təhsili üzrə ixtisaslar çox dəyərli sayılır. Gənclər peşə təhsili alaraq yüksək maaşlı iş yerlərində çalışa və peşəkar sahədə sürətlə inkişaf edə bilirlər.
Peşə təhsilinin bərpası yolları
Peşə təhsilinin Azərbaycanda yenidən populyarlaşması üçün müxtəlif addımlar atıla bilər:
Təhsil proqramlarının yenilənməsi: Peşə məktəblərində tədris proqramlarının müasir tələblərə uyğun yenilənməsi tələbələrin daha yaxşı ixtisas əldə etməsinə və iş bazarında rəqabət qabiliyyətinin artmasına kömək edəcək.
İş yerləri ilə əməkdaşlıq: Tədris müəssisələri ilə müəssisələr arasında daha sıx əməkdaşlıq qurulmalıdır. Beləliklə, tələbələr təhsil aldıqları dövrdə praktiki təcrübə qazanacaq və məzun olduqdan sonra daha asan iş tapacaqlar.
Cəlbedici təşviqlər: Peşə təhsili alan tələbələr üçün dövlət dəstəyinin artırılması, o cümlədən təqaüdlər və digər sosial dəstəklər peşə təhsilinə marağı artıra bilər.
Beləliklə, Azərbaycanda peşə təhsilinə marağın azalmasının əsas səbəbləri sosial qavrayış, iqtisadi amillər, tədris sisteminin problemləri və ali təhsilə yönəlik yüksək tələbatla bağlıdır. Lakin müasir dövrdə əmək bazarında ixtisaslı texniki işçilərə tələbat artmaqdadır və peşə təhsilinin keyfiyyətinin artırılması bu sahəyə olan marağı da artıra bilər. Peşə təhsili alanların məşğulluq imkanlarının və gəlir səviyyəsinin artması, bu sahənin cazibəsini yüksəltməklə yanaşı, iqtisadiyyatın da dayanıqlı inkişafına töhfə verə bilər.
Hazırladı: Aynurə İSMAYIL