Bu yazımda tarixə baş vurmaq fikrində deyiləm və bəziləri kimi bu torpaq yaranandan burada ancaq azərbaycanlıların, yaxud ermənilərin yaşadığını da demək istəmirəm. Onu da bilirəm ki, milyonlarla tarixi olan torpaqlarda müxtəlif dövrlərdə müxtəlif xalqlar yaşayıb. Ancaq bu gün bütün dünyanın tanıdığı sərhədlər var və heç kim onu dəyişmək gücündə deyil, çünki bu bütün dünyanın xaosa yuvarlanması deməkdir. Sadəcə özüm canlı şahidi olduğum, 1987-ci ildən bu günə baş vermiş hadisələri qısaca yada salmaq və kimin nə itirdiyini, nə qazandığını diqqətinizə çatırmaq istəyirəm.

Bu münaqişədə hər iki tərəf itirib, ancaq sizinlə müqayisədə bizim itkilərimiz qat-qat azdır. İndi sizin itirdiklərinizi sadalayım. Həmin vaxtlar Azərbaycanda, o cümlədən Bakıda yüz minlərlə erməni yaşayırdı. Məhz sizin torpaq iddianıza görə heç bir günahı olmayan həmin yüz minlər öz doğma ocaqlarından, ev-eşiklərindən didərgin düşdülər. Mən Bakıya 1989-cu ildə gəldim və evimi Stavropol diyarından Bakıya dəyişəndə özüm təəccüblənmişdim. Bakının ən elit yaşayış sahələrində məskunlaşanlar ermənilər idi. Bütün gəlirli vəzifələrdə də ermənilər işləyirdi. Əgər 1987-ci ildə Dağlıq Qarabağda torpaq iddiaları başlamasa Ermənistanda yaşayan yüz minlər də dədə-baba yurdlarından didərgin düşməzdilər. Ancaq həmin azərbaycanlılar Yerevanın mərkəzində deyil, kənd rayonlarında yaşayırdı və Bakı erməniləri kimi ən gəlirli yerlərdə yox, kənd təsərrüfatı sahəsində, ən ağır işlərlə məşğul idilər. Çünki, bizdən fərqli olaraq, siz heç vaxt bizə qarşı isti münasibət bəlməmisiniz. Əgər torpaq iddiası olmasa Azərbaycanda 1990-cı illərin əvvəllərində özəlləşmə başlayanda bütün önəmli sahələri ermənilər əldə edəcəkdilər, çünki pul məhz onlarda idi. Bununla da siz başqa dövlətlərin dəstəyinə güvənib müharibə yolu ilə müvəqqəti işğal etdiyiniz torpaqlar əvəzinə 100% Azərbaycan torpaqlarının sərvətlərindən faydalanardınız.

Bundan başqa, yenə həmin 90-cı illər və sonradan Azərbaycandan Avropaya uzanan milyardlarla gəlir gətirə biləcək strateji neft-qaz kəmərləri, nəqliyyat yolları Gürcüstandan yox, bizə daha sərfəli başa gələcək Ermənistandan çəkiləcəkdi. Məhz sizin bəzi "Böyük Ermənistan" xəstəliyinə düçar olmuş millətçilərin səyi nəticəsində bu proyektlər bizim ziyanımıza da olsa Gürcüstandan çəkildi və Ermənistan böyük iqtisadi layihələrdən kənarda qaldı.

Bu 30 ildə Azərbaycan müstəqil dövlət oldu, çoxlu itkilərə baxmayaraq iqtisadiyyatını qurdu, dünyada nüfuz sahibi oldu və ölkə əhalisi 7 milyondan 10 milyona qədər artdı. Ermənistan isə bu müddət ərzində ancaq Rusiyanın vassalı adını qazandı, ölkə əhalisi artmaq əvəzinə təxminən 2 dəfə azaldı, dövlət olaraq müflis oldu və bu gün Rusiyanın və sizi əllərində alət edib pul qazanan erməni diasporasının hesabına ayaqda durur. O diaspora ki, Los Angelesdə, Moskvada qiyməti milyonlarla dollarla ölçülən villasında istirahət edib, sizin min-bir əziyyətlə böyütdüyünüz balalarınızı Qarabağda ölümə göndərir. Bu da uzun çəkən deyil. Əvəzində bu illər ərzində sizə cənnət söz verən erməni xalqının düşmənləri Köçəryan, Sarkisyan və digər klanlar milyardlar qazandılar. Bu illər ərzində qazanan bir də sizə silah satan və bütün iqtisadiyyatınızı əlinə keçirən Rusiya oldu.

Bu gün artıq torpaqlarımızı azad edəcəyimiz heç kimdə şübhə doğurmur. Ancaq yenə də az itki ilə bu vəziyyətdən çıxış yolu var. Əminəm ki, olub-keçənlərdən sonra nə qədər də çətin olsa biz hər iki tərəfin səyi nəticəsində əvvəlki illərdə olduğu kimi birgə yaşaya bilərik. Bu gün yenə müharibənin davam etməsi və hər iki tərəfdən itkilərin baş verməsi isə bu şansı da yoxa çıxarır. Biz bilməliyik ki, bu münaqişə ilk günlərdən hər iki xalqa sağalmaz zərbələr vurub. Qazananlar isə ancaq silah satanlar və bu faciəni biznesə çevirən siyasət dəllalları olub.

Bir də mən də Azərbaycan xalqının bir nümayəndəsi kimi baş verənlərdə bütün erməni xalqını günahkar saymıram. Günahkar sizdən girov kimi istifadə edib qazanan dövlərlər və onların içinizdə olan nökərləridir. İnanın, bu gün qloballaşan dünyada aparılan müharibə heç kimə xeyir vermir. Müharibənin açıq-aşkaq görünən bu vəziyyətində onu davam etdirib cavan, bəzən yeniyetmə uşaqları müharibədə qırdırmaq elə erməni xalqına xəyanətdir, onun genofondunun məhv edilməsidir! Sizə tam səmimi deyirəm ki, bu yaşımda tək öz balalarımızın yox, sizin də cavan balalarınızın ölümünə acıyıram və buna son qoyulmasının tərəfdarıyam. Bir şeyi də bilmənizi istəyirəm. Bu müharibənin uzanmasının ən qatı tərəfdarları illərdir erməni və azərbaycan xalqına bu fəlakətləri yaşadanlardır. Köçəryanlar, sarkisyanlar, balayanlar və digəriləri çox yaxşı bilirlər ki, torpaqlar tam azad olundan sonra tək azərbaycan xalqı yox, birinci növbədə erməni xalqı bu 30 ili itirdiyi gənc balalarının və çəkdikləri zülmün hesabatını hökmən onlardan soruşacaq.

Sonda bir daha torpaqlarımızın könüllü azad edilməsini və əvvəllər yaşadıqlarınız yerlərdə dinc yaşamanızı tələb etmənizi xahiş edirəm. Müharibənin bitməsi ancaq sizdən asılıdır!

* * * * * * * * * *

Գիտեմ, որ ձեզանից շատերը այս ուղերձը գնահատելու եք որպես թշնամական սադրանք: Խնդրում եմ, այնուամենայնիվ, մի քիչ համբերատար լինել և ուղերձը մինչև վերջ կարդալ: Ես ձեզ հետ անկեղծ եմ և նախօրոք հայտնում եմ մտադրությունս: Մենք մտադիր չենք որևէ մեկին հանձնել մեր հողերը և որպես ազգ՝ պայքարելու ենք մինչև Ղարաբաղի ամբողջովին ազատագրումը: Նշեմ, որ այս պատերազմում զոհվում և զոհվելու են ինչպես ձեր, այնպես էլ մեր երիտասարդները: Դրա համար էլ ուզում եմ ձեր ուշադրությունը հրավիրել որոշ պահերի վրա:

Այս հոդվածով ես մտադիր չեմ հղում անել պատմությանը և ոմանց նման ասել, որ այստեղ ապրել են միայն ադրբեջանցիներ կամ հայեր: Ես նաև գիտեմ, որ տարբեր ժամանակներում տարբեր ժողովուրդներ ապրել են միլիոնավոր տարիներ պատմություն ունեցող երկրներում: Սակայն այսօր կան սահմաններ, որոնք ամբողջ աշխարհը ճանաչել է և ոչ ոք ի վիճակի չէ դրանք փոխել, քանի որ դա նշանակում է, որ ամբողջ աշխարհը կգտնվի քաոսի մեջ: Ես պարզապես ուզում եմ համառոտ հիշել 1987 թվականից մինչ այսօր անմիջական ականատես եղած իրադարձությունները և ձեր ուշադրությանը ներկայացնել, թե ովքեր ինչ են կորցրել և ինչ շահել: Այս հակամարտությունում երկու կողմերն էլ կորցրել են, սակայն մեր կորուստներն շատ ավելի քիչ են, քան ձերը: Հիմա թվարկում եմ ձեր կորուստները: Այն ժամանակ Ադրբեջանում, այդ թվում՝ Բաքվում, ապրում էին հարյուր հազարավոր հայեր: Ձեր հողային հավակնությունների պատճառով հարյուր հազարավոր անմեղ մարդիկ վտարվեցին իրենց տներից և օջախներից: Երբ ես 1989 թվականին՝ Ստավրոպոլից տեղափոխվեցի Բաքու շատ զարմացա:

Հայերն ապրում էին Բաքվի ամենաէլիտար բնակավայրերում: Նրանք զբաղեցնում էին բոլոր շահութաբեր պաշտոնները: Եթե 1987 թվականին Լեռնային Ղարաբաղում հողային հավակնություններ չսկսվեին, ապա Հայաստանում ապրող հարյուր հազարավոր մարդիկ չէին վտարվի իրենց նախնիների հողերից: Սակայն այդ ադրբեջանցիներն ապրում էին ոչ թե Երևանի կենտրոնում, այլ շրջաններում և գյուղերում, զբաղվում էին ծանր գյուղատնտեսական աշխատանքներով, այլ ոչ թե Բաքվի հայերի նման ամենաշահութաբեր տեղերում:

Որովհետև, ի տարբերություն մեզ, դուք երբեք մեզ հանդեպ ջերմ վերաբերմունք չեք ցուցաբերել: Եթե հողային հավակնություններ չլինեին, ապա Ադրբեջանում 1990 թվականների սկզբներին սեփականաշնորհման ժամանակ հայերը կարող էին շատ բան ձեռք բերել, քանի որ նրանք շատ փող ունեին: Այսպիսով՝ դուք այլ պետությունների աջակցության շնորհիվ, պատերազմի ճանապարհով ժամանակավորապես օկուպացված հողերի փոխարեն, 100 տոկոսով կարող էիք օգտվել ադրբեջանական հողերի հարստություններից: Բացի այդ, 1990-ականներին և ավելի ուշ, Ադրբեջանից դեպի Եվրոպա երկարաձգվող և միլիարդավոր դոլարներ շահույթ բերող նավթային ու գազային ռազմավարական խողովակաշարերն ու տրանսպորտային ուղիները կարող էին անցնել ոչ թե Վրաստանի տարածքով, այլև մեզ համար ավելի շահավետ հանդիսացող՝ Հայաստանի տարածքով: «Մեծ Հայաստանի» ստեղծման մոլուցքով տառապող ձեր որոշ ազգայնամոլների ջանքերի արդյունքում, այդ նախագծերն անցնում են Վրաստանի տարածքով և Հայաստանը դուրս է մնացել խոշոր տնտեսական նախագծերից:

Այս 30 տարվա ընթացքում Ադրբեջանը դարձել է անկախ պետություն, և չնայած բազմաթիվ կորուստներին՝ կառուցել է իր տնտեսությունը, իր ազդեցությունն է ունեցել աշխարհում, և երկրի բնակչությունը 7 միլիոնից հասել է 10 միլիոնի: Հայաստանն էլ այս ժամանակահատվածում միայն դարձել է Ռուսաստանի վասալը, և երկրի բնակչությունը գրեթե կրկնակի կրճատվել է: Հայաստանը սնանկացել է որպես պետություն, և այսօր այդ երկիրը գոյատևում է Ռուսաստանի և հայկական սփյուռքի հաշվին: Այն սփյուռքի, որի անդամները հանգստանում են Մոսկվայում և Լոս Անջելեսում գտնվող բազմամիլիոնանոց դղյակներում և ձեր հազար ու մեկ դժվարություններով մեծացրած երեխաներին ուղարկում են Ղարաբաղում զոհվելու: Սա էլ երկար չի տևի: Այս տարիների ընթացքում ձեզ դրախտ խոստացած հայ ժողովրդի թշնամիները՝ Քոչարյանը, Սարգսյանը և ղարաբաղյան հանցագործ կլանի մյուս ներկայացուցիչները միլիարդներ են կուտակել: Այս տարիների ընթացքում շահողը միայն Ռուսաստանը եղավ, ով ձեզ զենք է վաճառում և տիրում ձեր ամբողջ տնտեսությանը:

Այսօր արդեն ոչ ոք չի կասկածում, որ մենք կազատագրենք մեր հողերը: Բայց այս իրավիճակից դուրս գալու ելք դեռ կա՝ քիչ կորուստներով: Համոզված եմ, որ, որքան էլ դժվար լինի՝ անցյալից հետո մենք կարող ենք միասին ապրել, ինչպես նախորդ տարիներին, երկու կողմերի ջանքերի շնորհիվ: Այսօր պատերազմի շարունակությունը և երկու կողմերի կորուստները ոչնչացնում են այդ հնարավորությունը: Մենք պետք է իմանանք, որ այս հակամարտությունն առաջին իսկ օրերից անբուժելի հարվածներ է հասցրել երկու ժողովուրդներին: Շահողները միայն զենք վաճառողներն ու քաղաքական բրոքերներն են, ովքեր այս ողբերգությունը վերածեցին բիզնեսի: Եվ ես, որպես ադրբեջանական ժողովրդի ներկայացուցիչ, կատարվածի մեջ չեմ մեղադրում ամբողջ հայ ժողովրդին: Մեղավորները այն պետություններն են, որոնք օգտագործում են ձեզ որպես գրավ և ձեր միջից եղող նրանց ծառաները:

Հավատացեք, այսօրվա գլոբալիզացված աշխարհում տարվող պատերազմը ոչ մեկին օգուտ չի տալիս:

Շարունակել այն՝ այս ակնհայտ պատերազմական իրավիճակում և սպանել երիտասարդներին, երբեմն նաև դեռահասներին պատերազմում՝ դավաճանություն է հայ ժողովրդի հանդեպ, նրա գենոֆոնդի կործանումն է: Ես անկեղծորեն կարող եմ ասել, որ ցավում եմ ոչ միայն մեր երեխաների, այլ նաև ձեր երիտասարդների մահվան համար, և կողմ եմ դրա վերջ դրվելուն: Ես ուզում եմ, որ դուք իմանաք նաև մի բան: Այս պատերազմի ձգձգման հիմնական կողմնակիցները՝ երկար տարիներ հայ և ադրբեջանական ժողովրդին աղետներ պատճառողներն են: Քոչարյանները, Սարգսյանները, Բալայանները և մյուսները շատ լավ գիտեն, որ հողերի լիովին ազատագրումից հետո, ոչ միայն ադրբեջանական, այլև առաջին հերթին հայ ժողովուրդը հաշիվ է պահանջելու նրանցից՝ այս 30 տարին կորցրած իրենց զավակների և կրած տանջանքների համար: Վերջում, մեկ անգամ ևս, խնդրում եմ ձեզ՝ պահանջել մեր հողերի կամավոր ազատումը և խաղաղ ապրելը այն վայրերում, որտեղ նախկինում ապրել եք: Պատերազմի ավարտը կախված է միայն ձեզանից:

* * * * * * * * * *

Знаю, что многие из вас сочтут этот призыв провокацией врага, направленной против вас. Однако наберитесь терпения и прочитайте моё обращение до конца. Я полностью искренен с вами и с самого начала выражаю свое намерение. Мы никому не собираемся отдавать свои земли, и как Народ будем бороться до конца за полное освобождение Карабаха, мы полностью освободим наши земли! Я также знаю, что на этой войне гибнут как ваши, так и наши дети. Поэтому довожу до вашего внимания некоторые моменты. В этих заметках я не собираюсь углубляться в историю и, как некоторые, не хочу говорить, что с момента образования этой земли здесь жили только азербайджанцы или армяне. Я также знаю, что на землях с историей в миллионы лет в разное время жили разные народы. Но сегодня есть границы, признанные всем миром, и никто не может их изменить, потому что, в противном случае, это приведет к хаосу во всем мире.

Я хочу вкратце вспомнить события с 1987 года и до наших дней, живым свидетелем которых был сам, и обратить ваше внимание на то, кто проиграл, а кто выиграл от этих событий. В этом конфликте проиграли обе стороны, но по сравнению с вами, наши потери оказались намного меньше. Теперь перечислю ваши потери. В те времена в Азербайджане, в том числе в Баку, проживали сотни тысяч армян. Именно из-за ваших претензий на землю сотни тысяч ни в чем не повинных людей покинули свои родные очаги, свои дома. Я приехал в Баку в 1989 году, и при обмене своей квартиры в Ставрополе на Бакинскую был удивлен. Армяне здесь жили в самых элитных жилых районах Баку. Они также занимали все самые доходные должности. Если бы в 1987 году не начались претензии на землю в Нагорном Карабахе, сотни тысяч азербайджанцев, живших в Армении, не были бы изгнаны со своих исконных земель. Однако эти азербайджанцы жили не в центре Еревана, а в сельской местности и были заняты тяжелейшим трудом в сельском хозяйстве, а не в самых доходных местах, как бакинские армяне. Потому что, в отличие от нас, вы никогда не относились к нам с теплотой. Если бы не было территориальных претензий, то, когда в начале 1990-х годов в Азербайджане началась приватизация, армяне получили бы все самые «лакомые» участки, потому что деньги были именно у них. Тем самым, вместо того чтобы, опираясь на поддержку других государств оккупировать наши земли, вы бы могли извлекать выгоду из 100%-ов богатств азербайджанских земель. Кроме того, в те же 1990-е и более поздние годы, приносящие миллиардные прибыли, стратегические нефте- и газопроводы, транспортные пути из Азербайджана в Европу, могли быть построены не через Грузию, а через более выгодный для нас маршрут – через Армению. В результате усилий некоторых ваших националистов, подвергшихся болезни «Великой Армении», эти проекты, хоть и в ущерб нам, были реализованы через Грузию, а Армения осталась в стороне от крупных экономических проектов. За эти 30 лет Азербайджан стал независимым государством, несмотря на многие потери, построил собственную экономику, приобрел влияние в мире, а население страны выросло с 7 миллионов до 10 миллионов человек. А к Армении же навсегда приклеился ярлык вассала России; страна вместо роста населения потеряла половину людского потенциала, в качестве государства полностью обанкротилась и сегодня полностью попала в зависимость от России и армянской диаспоры, использующей вас в качестве инструмента для получения прибыли. Это та диаспора, которая отдыхает на многомиллионных виллах в Лос-Анджелесе, Москве, отправляет ваших детей, которых вы вырастили с большим трудом, умирать в Карабахе. Но это ненадолго. Вместо этого, являющиеся врагами армянского народа, Кочаряны, Саргсяны и другие кланы, на протяжении многих лет обещавшие вам райскую жизнь, зарабатывали миллиарды. За это время еще одним победителем стала Россия, которая продавала вам оружие и захватила всю вашу экономику.

Сегодня никто не сомневается, что мы освободим свои земли. Но все же есть выход из этой ситуации с меньшими потерями. Я убежден, что как бы трудно ни было после всего произошедшего, в результате усилий обеих сторон, мы сможем, как и прежде, жить вместе. Сегодня же продолжение войны и потери с обеих сторон сводят на нет этот шанс. Мы должны понимать, что с первых же дней этот конфликт нанёс неизлечимые удар обоим народам. Победителями же стали только торговцы оружием и политические дельцы, превратившие эту трагедию в бизнес.

Как представитель азербайджанского народа, я не виню в случившемся весь армянский народ. Виновники – государства, которые используют вас как заложников, и их слуги, находящиеся среди вас. Поверьте, войны, которые ведутся в сегодняшнем глобализированном мире, никому не приносит пользы. Продолжать войну в её этом очевидном состоянии – это значит убивать молодых людей, иногда подростков, это предательство армянского народа, уничтожение его генофонда! Могу совершенно искренне сказать, что мне больно видеть гибель не только наших собственных детей, но и вашей молодежи, и предлагаю положить этому конец. Я хочу, чтобы вы еще кое-что знали. Самые решительные сторонники продолжения этой войны – это те, кто на протяжении многих лет приносили эти беды армянскому и азербайджанскому народу. Кочаряны, саргсяны, балаяны и другие очень хорошо знают, что после полного освобождения земель не только азербайджанский народ, но, в первую очередь, армянский народ предъявит им счёт за своих детей, за притеснения, которым они подвергались в течение 30 лет.

Наконец, еще раз прошу вас потребовать добровольного освобождения наших земель, чтобы мирно жить там, где вы раньше жили. Конец войны, прекрашение гибели ваших и наших детей зависит только от вас!"