Çoxdan istəyirdim “Kitabi-Dədə Qorqud” haqda bəzi fikirlərimi bölüşüm. Daha doğrusu, onun bəzi boylarının səhnə yozumunu verim.
Ən əvvəl “Dəli Domrul” boyu haqda bölüşmək istərdim. Bu boyda yazılan ilk cümlələri kimə söyləyirdim hamı təəccüb edirdi. İnanmırdı. Sanki ilk dəfə eşidirmiş kimi deyirdilər ki, “yəni doğrudan bu cür yazılıb?” Mən də 1980-cı ildə V. İbrahimoğlunun quruluşunda Tədris Teatrında “Mən – Dədə Qorqud” adlı tamaşada Dədə Qorqud rolunu oynadığım üçün bu sözləri əzbər bilirdim. Deyirdim: “Yüz faiz əminəm. İnanmırsınız, kitaba baxın”. Ancaq bu sözləri təəccüblə qəbul edənlərin sayı həddindən artıq çox,  onların savad və dünyagörüşü geniş olduğu üçün hər ehtimala qarşı özümü, daha doğrusu yaddaşımı yoxlamaq qərarına gəldim.
Elə oldu ki, müasir Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırılmış yubiley nəşrinə baxdım və təəccübləndim. Orada vacib bir söz yox idi. Bu söz “döyə-döyə” sözü idi. İndi mən təəccübləndim və bir qədər dilxor oldum. Axı, bu söz köhnə nəşrlərdə var idi, doğrudanmı mən səhv etmişəm deyə düşündüm. Köhnə nəşri əldə edib həyəcanla o yeri tapdım və sakitləşdim, mən səhv etməmişdim, o söz yerində idi: “Məgər xanım, Oğuzda Duha Koca oğlu derlərdi bir ər var idi. Bir quru çayın üzərinə bir köprü yaptırmışdı. Keçəndən otuz üç axça alırdı, keçməyəndən döyə-döyə qırx axça alırdı”.
“Kitabi –Dədə Qorqud” mənim üçün bədii təfəkkürün məhsulu olmaqla yanaşı həm də əhatə etdiyi dövrün, tarixçəsini danışdığı toplumun olduqca mühüm və dərin qatlarını açan dəqiq bir sənədidir.
İlk növbədə orijinalda olan sözün yeni nəşrdə buraxılması haqda bir neçə söz demək istəyirəm. Mənim fikrimcə bu kitabın nəşrinə cavabdeh adamlar bunu bilə-bilə ediblər. Yəni onlar Dəli Domrulun hərəkətlərini bir qədər nəcibləşdirmək istəyiblər, bu isə kobud bir müdaxilədir. Yolverilməz bir haldır. Nə isə...

Keçək orijinal mətnin təhlilinə, daha doğrusu, onun səhnə yozumuna, yəni mən səhnədə nəyi qabardardım, mətndən gələn hansı fikirləri diqqətə çatdırardım. Çalışacağam mənəvi dəyərlərin formalaşdığı dönəmdə hansı psixotiplərin iştirak etdiyini, bu gün onların toplumun həyatında hansı yerləri tutuğunu təhlil edim.
Keçək mətnə. Əvvəla, quru çayın üstündə körpü salmaq fikrini açmaq istərdim. Yəni bu hansı adamın fikrinə gələr, axı, çay qurudur, yəni körpüyə ehtiyac yoxdur. Bəs onda bunu etmək istəyən adam kimdir? Məncə bu  bir biclikdir. Guya insanlara xidmət göstərməyin imitasiyası, əslində isə yolkəsənlik, quldurluq, zorakılıq və soyğunçuluğa qanuni bir görüntü verməkdir. Yəni insanları soymaq üçün bir bəhanədir.
Ancaq məsələ ondadır ki, çay qurudur, körpüdən keçməyə ehtiyac yoxdur, çayı istənilən yerdən keçmək olar. Bəs onda camaatı körpüdən keçməyə necə məcbur etmək olar? Dəli Domrulun çox sadə, soyğunçu, quldur məntiqi var – körpüdən keçməyə məcbur etməklə. Körpüdən keçməyə adamları necə məcbur etmək olar? Körpüdən keçməyəndən daha artıq pul almaqla, özü də döyə-döyə artıq pul almaqla. Bundan sonra hansı köpək oğlu körpüdən yan keçər? Əla üsuldur deyilmi?
Sizə bu metod bu günkü gün haqqında bir şey demir ki? Şəxsən mən, o vaxtdan bu günə mentalitetin bir damcı da olsun dəyişdiyini görmürəm.
Bəli, gətirib iki taxtanı qoyub deyir ki, bu sizin üçün tikdiyim körpüdür, ay Oğuz eli! Oğuz eli də hərif deyil ki, otuz üç axça verib o taxtaların üstündən keçsin. Eləcə çayın istənilən yerindən keçir gedir. Bunu görən Dəli Domrul yanıb tökülür və deyir ki, bu adamlara yaxşılıq yoxdur, raz ki, belə oldu, onda körpüdən keçməyən ermənidir, o it balası qırx axça verəcək. Ancaq əvvəlcə it kimi döyüləcək. Kötək payını alandan sonra da qırx axça ödəyəcək!
Necədir sizinçün? Belə bir hal bu gün haqqında sizə bir şey demir ki? “Kitabi –Dədə Qorqud” dahiyanə bir kitabdır! Milli-mənəvi dəyərin mahiyyətini necə də yığcam bir abzasda verə bilib.
Bəli, dədəm Qorqud Dəli Domrulun mentalitetdən irəli gələn bu hərəkətini nəql edəndən sonra “Bunu neçün böylə edirdi?” – sualını bizim adımızdan verib onun motvasiyasını da açır: “Onunçün ki, bəndən dəli, bəndən güclü ər varmıdır ki, çıxsın bənimlə savaşsın der idi, bənim ərligim, bahadırlığım, qəhrəmanlığım, yigitliyim Ruma, Şama getsin, ün salsın derdi”.
Deməli, həzərat, bu Dəli Domrul deyir ki, mənə bir söz deyən, məni yerimdə oturdan bir adam varsa, çıxsın qabağıma! Adım  Duxa Qoca oğlu Dəli Domruldur, koroçe, kimin duxu varsa, gəlsin savaşaq! Özü də, bu Dəli Domrul, istəyir ki, onun adı Ruma, Şama qədər yayılsın. Camaatı burada “kaznit”  etməyi – yəni ərliyi, bahadırlığı, qəhrəmanlığı, yigitliyi bütün dünyaya yayılsın.
Yəni bu da sizə bu gün haqqında bir şey demir? O zamanla birbaşa əlaqəni hiss etmirsiniz? Bircə bu abzas əsasında böyük bir dissertasiya yazmaq olar, mənim fikrimcə. “Kitabi-Dədə Qorqud” şedevrdir!
Deməli, qolu zorlu, havayı qazanc güdən, şöhrətpərəst, zəifin qənimi olan bir adam öz iş birliyini qurur. Onu hətta türk dünyasının ilk gömrükçüsü də saymaq olar. Özü də o tək deyil, onun yanında qırx yigidi də var. Belə olan halda onun körpüsü, ya da gömrüyü kalan qazanc gətirməlidir, fikrimcə.
Bir də gördün bu qırx yigiddən biri biçarənin birini tutub gətirib ki, bəs bu köpək oğlu çayın mənbəyi tərəfindən keçmək istəyirdi, tutmuşam, deyib sonra onu yaxşıca əzişdirib olan qalanını əlindən aldı.  Görəsən, Dəli Domrul körpünün açılışına o Dədə Qorqudu niyə dəvət edib xeyir-dua almayıb? Axı belə tədbirlər  Dədəm Qorqudsuz olmurdu? Bu sualın cavabını açıq qoyuram.
Bir də ki, Dəli Domrulun atası Duxa Qoca öz oğlunun bu “qəhrəmanlığına” görəsən, necə qiymət verirdi? Yəqin fəxr edirdi ki, övladı kişi olub,  əli çörəyə çatıb. Min il bundan əvvəl formalaşmış bax bu psixotiplər bu günə kimi yaşayır və onlar öz mənəvi dəyərlərini uğurla yaşadır! Mirzə Ələkbər Sabir də bu psixotiplər, bu milli-mənəvi dəyərləri yaşadanlar haqqında yazırdı:
“Zülmətsevər insanlarız üç-beş yaşımızdan,
Fitnə göyərir torpağımızdan, daşımızdan,
Tarac edərək, bac alırız qardaşımızdan,
Çıxmaz, çıxa bilməz də bu adət başımızdan...
Əslafımıza çünki həqiqi xələfiz biz!
Öz qövmümüzün başına əngəlkələfiz biz!”
Onu da qeyd edim ki, Sabirin bu və digər şerləri “Kitabi-Dədə Qorqud” motivləri ilə tam uzlaşır, onu davam etdirir.
Bəli, balaca bir abzasın səhnə yozumunu davam edək. Dəli Domrulun körpüsü bu günə kimi işləyir. Bu gün biznes, kommersiya ilə məşğul olan hər bir kəs quru çayın üstündə tikilmiş körpünün üstündən keçib “otuz üç” axçasını verməlidir, yoxsa ondan döyə-döyə qırx axça alacaqlar. Ənənəyə sadiq toplumuq. M.Ə.Sabir demişkən “Əvvəl nə idiksə, yenə biz şimdi hamanız...” 
Dəli Domrul , doğrudan da unikaldır, bu dəli qavat, adamlara zülm etməyi  qəhrəmanlıq sayır. Bu qəhrəmanlığın Ruma, Şama qədər yayılmasını istəyir. Oradakı soyğunçuların yanında hörmət qazanmaq istəyir. Mən inanıram ki, o yerli ozanlara öz qəhrəmanlığı haqqında bir klip, çaşdım, bir dastan da qoşdurub. Puluna minnət. Körpü işləyir, pul xəzəl kimi gəlir, niyə də qoşdurmasın.
Ancaq bu günümüzə o girdirmə ozanların qoşduğu yox, Dədəm Qorqudun mahiyyəti göstərən dastanı gəlib çatıb. Eləcə, Dəli Domrulun ofisinin yanında sülənən ozanları gün kimi aydın görürəm. Nələr goplamayıblar, ilahi! İgid, ər, qəhrəman, bahadır, daha nə bilim nə Dəli Domrul! Dəli Domrulun bütləşdirilməsi səhnəsini çox aydın görürəm. Təşkilat, ssenari, gedişatı  lap elə bu günkü kimi – bircə müasir media yoxdur.
İndi öz aramızdır bu qədər “bespredeldən” sonra adam mehvərindən çıxar da. Elə boyun sonrakı hadisələri də bu haqdadır. Onun səhnə yozumunu  gələn yazımızda davam etdirərik. 
  
VAQİF AZƏRYAR