(I hissə)

Milli Strateji Təhqiqatlar Mərkəzinin sədri: “Hakimiyyət necədirsə, özünə oxşar da müxalifəti var”.

“Azərbaycanda çox ciddi sosial-psixoloji bir böhran var”

PİA.AZ Azərbaycan Milli Strateji Təhqiqatlar Mərkəzinin sədri Natiq Miri ilə müsahibənin birinci hissəsini oxucularının diqqətinə təqdim edir:
-Natiq bəy, Azərbaycanda politoloq olmaq çətindir, yoxsa asan və bizim politoloqların peşəkarlıq səviyyəsi barədə nə deyə bilərsiniz? Sizə elə gəlmirmi ki, onların böyük əksəriyyətinin peşəkarlığı diletant səviyyəsindədir? Belə demək olarmı ki, bizim politoloqlar sistemli araşdırmalarla məşğul olmurlar və buna görə onların fikirlərini hakimiyyət və ictimaiyyət nəzərə almır? Siz necə düşünürsünüz?
- Azərbaycanda iki cür siyasətşünaslıq var. Birincisi, Milli Azadlıq Hərəkatından gəlmiş insanlardır. Əbülfəz Elçibəy həmin hərəkatı “siyasətin akademiyası” adlandırırdı. Bu baxımdan o insanların xüsusi olaraq, siyasətşünaslıq məktəbi qurtarmasından elə də narahat deyildi. Deyirdi ki, onların hansısa institut bitirməsinə ehtiyac yoxdur.
İkinci siyasətşünaslıqda isə insanlar  bilavasitə ali təhsil yolu ilə siyasətə gəlirlər. Son zamanlar Azərbaycanda hiss olunur ki, gənclər artıq bu sahəə üstünlük verirlər. Bu sevindirici haldır. Lakin hər bir halda düşünürəm ki, siyasətşünaslıq subyektiv fikirlərə söykənən sahədir və insan zənninə dayanır. İnsan zənninə isə güvənilməz. O baxımdan siyasətşünaslıq riyaziyyat kimi dəqiq elm deyil. Hesab edirəm ki, siyasətdə hansısa ola biləcək hadisəyə öncədən proqnoz vermək o qədər də asan deyil. Çünki proqnoz vermək məsələnin bir tərəfidir. Proqnozların öz təsdiqini tapması isə başqa ciddi məsələdir. Siyasətdə belə hal var ki, proqnoz verilir, amma sonra həmin proqnoz yerinə yetirmələyəndə bununla bağlı öz mülahizələrini ortaya qoyur. Bu nöqteyi nəzərdən fikrimcə, siyasətşünaslıq subyektiv bir fərziyyədir.
Azərbaycanda siyasətşünaslıq elmi ilə bağlı fəaliyyətə gəlincə, ölkədə nəinki siyasətşünaslıq, bütün sahələr üzrə fəaliyyət çox çətindir. Acığı, bu sahələr hələ də liberal qaydada tənzimlənmir. Çox təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda,  xüsusilə, siyasi müstəvidə fəaliyyət göstərən insanlar dövlətin diqqətindən kənardadılar. Politologiya elmində bilavasitə strateji araşdırma yönündə fəaliyyət göstərən insanlar bir növ beyin mərkəzləri olaraq çalışırlar.

“Azərbaycanda bütün sahələrdə monopoliya olduğu kimi, politologiya da hakimiyyətin monopoliyasındadır”

- Rusiya, ABŞ, Qərb politoloqlar ilə bizim politoloqların fəaliyyətini müqayisə etsək, bizdə niyə institutlaşma prosesi baş vermir? Belə desək, bizdə politoloqlar özləri özbaşlarına fəaliyyət göstərirlər və bu özfəaliyyətə dövlət hansısa maraq göstərmir. Bunun səbəbi nədir?
- Öncəliklə nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycanda bütün sahələrdə monopoliya olduğu kimi, politologiya da hakimiyyətin monopoliyasındadır. Digər tərəfdən, mən beyin mərkəzləri məsələni elə-belə demədim. Beyin o qədər həssas bir məsələdir ki, mütləq mənada bu cür beyin mərkəzlərinə dövlətin sahib çıxması lazımdır. Əgər sən sahib çıxmasan, təbii ki, bu beyinlərə sahib çıxanlar tapılar. Bir faktı da diqqətdən qaçırmaq lazım deyil, ABŞ ona görə hegemon və qüdrətli oldu ki, bütün ölkələrdə bu və ya digər səbəbdən miqrasiya edən beyinləri bir yerə yığa bildi. O proses bu gün də davam edir. Çox maraqlıdır ki, Azərbaycanda beyinlərə, doğurdan düşünə bilən və ölkəsinə xeyir vermək imkanlarına sahib olan insanlara sahib çıxanlar yoxdur və bu beyinlər ölkədən çox ciddi şəkildə axırlar. Bu prosses bizdə 1992-ci ildən durmadan davam edir.
Son zamanlar isə üçüncü dünya ölkələrindən Avropa, Amerika və digər inkişaf etmiş demokratik ölkələrə beyin axınları intensivləşir. Bütün bunlar Azərbaycanın itkisi ola bilər. Fikrimcə, dövlət bu sahədə konkret proqram ortaya qoymalı və bu beyin mərkəzlərinə, siyasətşünaslara müəyyən mənada liberal mühit tanımalıdır. Əks təqdirdə bu beyinlərə sahib çıxanlar mütləq tapılır. Təbii ki, digər dşvlətlər Azərbaycandan çıxan beyinlərdən öz maraqları konstektində istifadə edirlər. Ona görə də bu gün hansısa politoloq, siyasətşünasdan incimək əvəzinə, dövlət həmin siyasətşünaslar üçün hansı şəraiti yaratdığına baxmalıdır.
Məsələnin ikinci tərəfi ondan ibarətdir ki, politologiya, siyasətşünaslıq media ilə bağlı mərkəzdir. Bu gün Azərbaycanda medianın özü çox acınacaqlı bir vəziyyətdədir. Əgər bu gün media özünü zorla dolandırırsa, politoloq elektron Kütləvi İnformasiya Vasitələrində verdiyi müsahibəyə görə maddi baxımdan öz qarşılığını ala bilmir. Niyə? Çünki medianın özündə vəziyyət çox bərbaddır. Bu baxımdan dövlət islahatlar apararkən bu həssas sahəyə də diqqət yetirməlidir. Hesab edirəm ki, bir çox məsələlərə akademik yanaşma olmalı və politologiya sahəsi institutlaşdırılmalıdır. Eyni zamanda bu beyin mərkəzlərinin özlərini maliyyələşdirməsi üçün müəyyən maliyyə-iqtisadi mühit yaradılmalıdır. Fikir verirsinizsə, bütün reklamlar bilavasitə hakimiyyətin monopoliyasındadır və onların razı olmadığı heç bir biznes strukturu reklam verə bilmir.

“Bu gün Azərbaycan mediası üçün ciddi şərait yaradılmış olsa, bu ölkənin inkişafında çox böyük rol oynaya bilər”

- Belə götürək, bütün reklam bazarı şou-biznesə və ictimai fikirə təsir etmək maraqları olmayan media qurumlarına yönləndirilir...
-Acığı, şou-biznesin özü də çox ciddi nəzarətdədir. Yəni, konkret şəbəkənin nəzarətinə bağlıdır. Ona görə də şou-biznes sahəsində də buna uyğun konkret dəstəklər var. Bu gün Azərbaycan mediası üçün ciddi şərait yaradılmış olsa, çox nəhəng media holdinqləri yarana bilər ki, bu da ölkənin inkişafında çox böyük rol oynaya bilər.
-Natiq bəy, deyirsiniz ki, Azərbaycan mediası acınacaqlı vəziyyətdədir. Sizcə, medianın bu hala gətirilməsinin səbəbi nədir?
- Media çox ciddi sahədir. Bilirsiniz ki, bu gün dünyanı informasiyasız təsəvvr eləmək mümkün deyil. Bu gün təkcə hərbi sahədə, cəbhələrdə savaş getmir. Bu gün dünya gücmərkəzləri arasında ciddi informasiya savaşı gedir. Hər şeydən əvvəl savaş beyinlərdə aparılır və daha çox beyinə təsir edən tərəf savaşı qazanır. Bu gün Ermənistan ona görə bizim torpaqlarımızda elə rahat şəkildə otura bilir ki, informasiya savaşını qazanır. Ona görə də bizim hərbi sahədə qələbə çalmağımız üçün öncə informasiya sahəsində ermənilərə qalib gəlməliyik. Bunu bacarsaq, Qarabağ problemini həll edə bilərik. O baxımdan medianın önəmi çox böyükdür.
Əgər siz birmənalı olaraq mediaya nəzarət edərsinizsə və media bilavasitə sizin diqqtəniz və qayğınızla fəaliyyət göstərərsə, bu media media olmaqdan çıxar. Çünki o media yanlız sizin maraqlarınızı ifadə edər. Media o vaxt inkişaf edir ki, bütün sahələr üzrə azad olsun. Bu gün Azərbaycanda müstəqil media təsəvvür eləmək mümkün deyil. Hətta bu gün özünü müxalifət adlandıran media qurumları var ki, onlar digər media qurumlarından daha çox hakimiyyətə bağlıdılar.

“Bizim hərbi sahədə qələbə çalmağımız üçün öncə informasiya sahəsində ermənilərə qalib gəlməliyik. Bunu bacarsaq, Qarabağ problemini həll edə bilərik”

-  Azərbaycanda son zamanlar aparılan islahatlar barədə nə deyə bilərsiniz? Bu islahatlar doğrudan həm idarəetmədə, həm də siyasi-sosial sahədə insanların həyatına müsbət təsir edəcək qədər yetərlidirmi? Və bu islahatların məqsədini doğru hesab edirsinizmi?
- Bilirsiniz ki, Qərbin demokratik institutlarının dəstəyi ilə Azərbaycanda islahatlar paketi, “Yol xəritəsi” hazırlanıb. Bu yöndə artıq konkret addımlar atılır və bu həqiqətdir ki, istənilən islahat xarakterli addım dərhal nəticə vermir. Nəticənin ortada olması üçün ən azı aylar, illər lazımdır. Bu baxımdan ilshatların nəticəsi barədə bir neçə ildən sonra danışmaq mümkün olacaq. Fikrimcə, bu islahatların aparılma sürəti çox aşağıdır və hələ də islahatların aparılmasına məhz Azərbaycan hakimiyyətinin içərisində olan konkret şəbəkələr əngəl törədirlər.
- Ümumiyyətlə, aparılan islahatları demokratik islahatlar hesab edirsiniz?
-Acığı, demokratiya yönündə hələlik konkret addım atılmayıb. Söhbət siyasi sistemin dəyişilməsindən gedirsə, hələlik bu yöndə hansısa addım görünmür. Əksinə müşahidə elədiyim qədəriylə, getdikcə ölkədə insan hüquqları, media azadlıqları və demokratiya yönündə geriləmələr var. Bu yöndə Qərbin demokratik institutları da öz fikirlərini ortaya qoyub. Bir həqiqəti də vurğulamaq istərdim ki, iqtisadi islahatlar siyasi islahatlardan keçir. Yəni, siyasi islahatlar olmadan iqtisadi islahatların aparılması iqtisadi-liberal mühitin yaradılmasına müsbət təsir eləmir. Çünki bunlar bir-birinə bağlı məsələlərdir. Hələlik bizdə bu birtərəfli gedir. Hesab edirəm ki, siyasi sistemdə çevik və demokratik idarəetmə institutları yaradılmasa, aparılan islahatların heç bir müsbət nəticəsi olmayacaq.

“İslahatların aparılmasına məhz Azərbaycan hakimiyyətinin içərisində olan konkret şəbəkələr əngəl törədirlər”

- Siz hazırda Azərbaycanın mövcud siyasi-sosial durumunu necə dəyərləndirirsiniz? Bəzilərinin iddia etdiyi kimi, doğurdanmı Azərbaycan batıb gedir, yoxsa iqtidarın dediyi kimi, Azərbaycanda hər şey gözəldir?
- Ümumiyyətlə, sosial vəziyyət birbaşa ölkənin siyasi və iqtisadi vəziyyətindən asılıdır. Çünki insanların rifahı yaxşı olanda ölkədə problemlər də çox olmur. İnsanların hüquqları qorunan ölkədə insanların sosial problemləri demək olar ki, olmur. Müşahidələr göstərir ki, Azərbaycanda çox ciddi sosial-psixoloji bir böhran var. Hər gün 4-5 nəfər intihar edir və ya intihara cəhd edir.Bu, dəhşətdir. Heç bir insan öz şirin canına qıya bilməz. Əgər insan intihara vadar edilirsə, deməli, bu insanın çox ciddi sosial-psixoloji səbəbləri var. Fikrimcə, bu gün Azərbaycan mediası daha çox bu yöndə yazmalıdır və bunun cavabını hakimiyyətdən soruşmalıdır. Çünki bu mühit üçün məsuliyyətli olan tək qurum hakimiyyətdir.
Bu səbəbləri akademik səviyyədə araşdırmaq və aradan qaldırmaq vacibdir. Bu gün əhalinin 80%-dən çoxu banklara kredit vasitəsilə bağlıdır. İnsanlar banklara borcludur və bu borclanma məsələsi bilavasitə  yanlış bank siyasətinin nəticəsidir. Azərbaycanda ilk devalvasiya prosesi baş verəndən sonra nədənsə  hakimiyyət xalqdan deyil, banklardan yana çıxış etdi. Halbuki bu devalvasiyanı yaradanlar bamklarda oturub dşvlətin pullarını sömürənlər idi. Lakin nəticə nə oldu? Banklar çox sürətlə sıradan çıxdı və hələ də çıxmağa davam edir. Eyni zamanda xalq da müflis oldu. Halbuki xalqın müflis olmasının qarşısını almaqla bankları xilas etmək olardi. Təbii ki, buna zaman lazım idi.
- Yəni aparılan maliyyə siyasəti həm bankların batmasına, həm də xalqın çox sürətlə kasıblaşmasına səbəb oldu...
- Bəli. Mən düşünürdüm ki, dövlət ən azından 10 min manata qədər borcu olan insanların borclarını bağışlayacaq və ya qismən siləcək. Bu addımla əhalinin vəziyyəti yaxşılaşdırılacaq. Nəzərə almaq lazımdır ki, banklar əhali ilə işləyir. Əgər biz müflis oluruqsa, banklar da pul qazana bilmir. Bu gün problemli kreditlərin sayı durmadan artır və bu da bankları iflasa aparır.
- Sizcə, dediyiniz addım reallaşsaydı, yəni dövlət borcluların borcunu qismən və ya tamamən bağışlasaydı, bu əhali arasında arxayınlaşmaya səbəb olmazdımı?
- Əksinə, bu əhali arasında arxayınlıq yaratmazdı. Əgər dövlət belə bir addım atardısa, bu hakimiyyətə, dövlətə qarşı inam yaradardı. Türklər dövlətə “baba” deyirlər. Yəni xalqın atası. Ən çətin vəziyyətdə dövlət öz uşağına sahib çıxmağı bacarmalıdır. Bəziləri deyir ki, bunun üçün dövlətə mənbələr lazımdır. Hesab edirəm ki, dövlətdə mənbələr çoxdur. Əgər hakimiyyət istəsəydi, çox qısa zamanda insanları çətin vəziyyətdən çıxardardı. Bu addım həm də bankların gələcək inkişafına xeyirli olardı. Bu gün banklar borcu getdikcə artırmaqla, camaatdan pullarını ala bilməyəcək. Azərbaycan vətəndaşlarını isə kütləvi şəkildə həbsxanaya atmaq mümkün deyil. Ona görə də problemi həll etmək üçün mütləq mənada hakimiyyətin konkret proqramı olmalı idi. Lakin hakimiyyət banklarla əhalini üz-üzə qoymaqla işini bitmiş hesab elədi. Yanlış olan budur.

“Siz hakimiyyətdə ola-ola məndən rüşvət istəməsəniz, mən də sizə rüşvət verəsi deyiləm”

- Mənə görə bizim cəmiyyətin və dövlətin ən böyük problemlərindən biri korrupsiyanın dilənçilərin səviyyəsinə qədər sistemləşmiş mental dəyərə çevrilməsidir. Sizcə bu sistemlənmiş korrupsiyanı ən azından küçələrdən və məişətdən qaldırmaq üçün hansı islahatlar aparılmalıdır?
- Hər şey niyyətlərə bağlıdır. Siz hakimiyyətdə ola-ola məndən rüşvət istəməsəniz, mən də sizə rüşvət verəsi deyiləm. Söhbət qanunun aliliyindən gedir. Əgər toplumun bütün təbəqələri üçün qanunun keçərliliyi aid olarsa və qanun qarşısında hamı bərabər olarsa, korrupsiyaya qarşı mübarizə elə də çətin olmaz. Ortada Saakaşvili modeli var. Saakaşvili hakimiyyətə gələndən 6 ay sonra demək olar ki, korrupsiyanı Gürcüstanda ləğv etdi. Halbuki Şevardnadze zamanında Gürcüstanda korrupsiyanın qarşısını almaq imkansız görünürdü. Saakaşvili bu imkansızı necə başardı? Ona görə ki, onun bütün nazirləri heç kimdən rüşvət almadı. Bu konstektdə idarəetmədə, eyni zamanda bir çox problematik məsələlərin həllində çevik və demokratik institutlar yaratmaqla, korrupsiya məsələsini həlletmək mümkündür. Biz bunu Gürcüstanda gördük. Azərbaycanda da bu cür institutlar var. “ASAN” xidməti misal çəkmək olar. Necə olur ki, Azərbaycanda “ASAN” xidmət yaratmaq mümkün olur, və burda rüşvətsiz fəaliyyəti təmin eləmək olur, ancaq başqa sistemlərdə korrupsiyanə yox eləmək mümkün olmur?! Deməli, ortada ciddi niyyət olarsa, korrupsiya ilə mübarizə aparmaq çox asandır. Biz sözdə korrupsiya ilə mübarizə aparırıq, amma əməldə bunun əksini edirik.
- Belə bir fikir var ki, Azərbaycan müxalifəti Azərbaycan hakimiyyəti qədər korrupsiyalaşıb. Deyək ki, Azərbaycan hakimiyyəti nə zamansa dəyişildi. O zaman Azərbaycanda hakimiyyəti şəffaf  idarə edəcək bir qüvvə varmı?
-Əslində Azərbaycanda şəffaf bir demokratik siyasət yaratmaq elə də problemli məsələ deyil. Bunun üçün niyyət önəmlidir. Ayrıca, müxalifətin də  hakimiyyət kimi korrupsiyalaşması məsələsi hakimiyyətdən doğan məsələdir. Çünki müxalifət üçün məhdudiyyətlər yaradılarsa və real müxalifət real siyasi mübarizə  çərçivəsində  dövlətdən maddi-mənəvi yardımlar almazsa, fəaliyyət üçün hansısa yardımı xarici faktorlardan almalı olacaq. Ona görə də bu gün biz müxalifətdə həmin korrupsiyalaşmanı görürük. Bu gün Qərb unstitutları, müəyyən maliyyə şəbəkələri müxalifəti maliyyələşdirir. Bunlar məcburiyyətdən yaranır. Dövlət vətəndaşa necə sahib çıxırsa, müxalifətə də o səviyyədə, demokratik siyasət çərçivəsində sahib çıxarsa, xaricdən idarə olunan müxalifəti ölkəmizdə görmərik. Ən azından səviyyəsi çox az  olar. Bu baxımdan məsələlər hakimiyyətin tənzimləməsinə bağlıdır.

“Bu gün Azərbaycanda xalqın rəyi hesablanacaq siyasi mərkəz yoxdur”

-Yəni, hakimiyyət müxalifəti düşmən olaraq qəbul etməsə, o zaman müxalifət demokratiyaya can atacaq və özü özünü korrupsiyadan təmizləyə biləcək? Əgər bu beyinlə yanaşılsa, sağlam cəmiyyətin qurulması mümkündür?
- Nəzərə almaq lazımdır ki, hakimiyyətdə baş verən proseslər dolasıyla müxalifətə də təsir edir. Bu gün hakimiyyətdə qeyri-demokratik idarəetmə varsa, bu müəyyən mənada müxalifətə də sirayət edir. Əgər Azərbaycanda siyasi mübarizə sistemi həqiqətən də demokratik olsaydı, seçkilər demokratik keçirilsəydi, təbii ki, siyasi mübarizə sistemində də bir şəffaflıq ortaya çıxardı. Bunun müqabilində biz demokratik parlament görərdik və bu səviyyədə demokratiya və insan hüquqları, bir çox münasibətlər sistemi də inkişaf edərdi.
Siyasi mübarizə sistemində xalqın rəyi çox önəmlidir. Ancaq bu gün Azərbaycanda xalqın rəyi hesablanacaq siyasi mərkəz yoxdur. O baxımdan ölkədə siyasi partiyalar və hakimiyyətlə müxalifət arasıda siyasi münasibət sistemi də yoxdur. Bu gün Azərbaycanda siyasi dialoq mühiti yox səviyyəsindədir. Bu, çox acınacaqlıdır. Çünki bir dövlət istənilən çətin vəziyyətdə dialoq qapısını açıq qoymalıdır. Ən azından hər bir siyasi güc mərkəzi əlini bu daşın altına qoya bilsin. Biz bunun şahidi olmuruq. Bu gün hakimiyyət müxalifətlə görüşüb danışa bilmir. Əgər biz danışa bilmiriksə, təbii ki, demokratik və şəffaf mühiti tənzimləmək mümkün olmayacaq. İlk növbədə, siyasi münasibətlər sistemini yaratmaq lazımdır.
- Bəlkə də iqtidarın müxalifətlə dialoqa girməsi üçün Azərbaycanda yeni müxalifətin formalaşmasna ehtiyac var. Sizcə, ölkədə yeni müxalifətin formalaşması ehtimalı varmı?
- Müxalifətin yeni və ya köhnə olması məsələləri həll eləmir. Çünki bütün siyasi mərkəzlər müəyyən mənada dinamikdir. Yeni insanlar gəlir, kimlərsə gedir, eyni zamanda baxışlar dəyişir. Təbii ki, siyasi fəaliyyətdə yanaşma tərzinin çox böyük əhəmiyyəti var.
Çox təəssüf ki, bizim müxalifətdə proseslərə yanaşma tərzi 90-cı illərdən o qədər də fərqlənmir. Ayrıca, mübarizə metodlarında da çox böyük dinamika və fərqlilik müşahidə etmirik. Sadəcə olaraq, etirazı və ya hakimiyyəti devirməyin yeganə yolunu yanlız mitinqlər keçirməklə görürlər. Müxalifət bundan başqa demək olar ki, addım atmır.
Təbii, bu məsələdə təkcə müxalifət günahkar deyil, onlar üçün bu bölgünü yaradan həm də hakimiyyətdir. Ancaq hər bir halda düşünürəm ki, mühit yaradılarsa, müxalif siyasi güc mərkəzləri tədricən özləri özlərini təşkil edə bilərlər. Yəni, yenilənə bilərlər. Bu gün müxalif siyasi partiyalar daxilində daxili demokratiya problemi də var. Hakimiyyətdə avtoritar idarəetmə sistemi mövcuddursa, eyni avtoritar siyasi idarəetmə mühiti müxalif partiyalarda da mövcuddur.
Hakimiyyət necədirsə, özünə oxşar da müxalifəti var. Ona görə də müxalifət müsbət yöndə dəyişməyə cəhd eləməlidr. Bu gün xalq heç bir siyasi güc mərkəzinə inanmır və ortada qalıb. Demək ki, Azərbaycanda bütövlükdə siyasi sistemin özü dalana dirənib. Bu dalandan çıxmaq üçün siyasi sistemdə yenilənmələrə ehtiyac var.

- Natiq bəy,  hazırkı gedişat hara gedir? Hər bir halda yeni siyasi islahatların aparılmasına imkan yoxdur. Çünki islahatların ya inqilabla, ya da sivil yolla hakimiyyət dəyişikliyim ilə bitməsi qaçınılmazdır. Ancaq bunun da bir sonu olmalıdır və bir xalq üçün inqilabdan böyük müsibət yoxdur. Ümid var ki, biz təkamül yolu ilə nəyəsə nail ola bilək?
(Ardı var)
Azər QARAMANLI,
Gülşən ŞƏRİF