Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşı, professor Rauf Hüseynzadənin Oxu.Az-a müsahibəsi:

- Rauf müəllim, professorsunuz, amma sizi mətbuat səhifələrində görməmişik. Özünüz qaçırsınız jurnalistlərdən?

- Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, deyim ki, mən daha çox yazmaqla məşğulam. Vaxtaşırı bura gəlirəm. Ancaq əsas işlərimi evdə görürəm. Özümü tərifləmək üçün demirəm, mən 1951-ci ildən Elmlər Akademiyasında işləyirəm. 1960-cı ildən başlayaraq, bu günə qədər 17 kitabım çıxıb. Hələ başqa əsərlərimi, məqalələrimi demirəm. Bəzilərini şərikli yazmışam.

- 90 yaşınız var, amma gümrah görünürsünüz, hələ də araşdırmalar aparırsınız.

- Bu yaşıma qədər xeyli tədqiqat aparmışam. Kitablarım, əsasən, Azərbaycanla bağlıdır. İki kitabım isə ermənilər barədədir. Türk aləmi, dəşti-qıpçaq türkləri ilə bağlı kitab yazmışam.

- Türklər demişkən, Altay nəzəriyyəsinin özünü doğrultmadığı bildirilir. Türklərin mənşəyi ilə bağlı irəli sürülən bu nəzəriyyəyə siz də qarşısınız?

- Altay türklərin əsl vətənidir. Bu, mənim sözüm deyil. Lev Qumilyovun yazdıqları tamamilə doğrudur. Çünki o, Çinin qədim yazılı mənbələrindən istifadə edib.

- Bu öz yerində, bəs nəzəriyyə doğrudurmu?

- Bu nəzəriyyəni kim ortaya çıxarıb, bizim alimlər? Xeyr. Ona görə də Altay nəzəriyyəsi doğrudur. Altay türklərin ən qədim diyarıdır.

- Bəs Urmu nəzəriyyəsi necə?

- Bu, nəzəriyyə ola bilər. Amma elə nəzəriyyələr var ki, düz deyil. Urmu nəzəriyyəsi də belələrindəndir.

Məşhur din xadimi Biçurin XVIII əsrdə Çini gəzib. Onun yazdığı materiallar bu günə qədər istifadə olunur. Çünki o, Çin dilini də bilirdi. Özü isə tatar idi. Çin mənbələri yazır ki, türklər Sibir və Çin sərhədində, Amur çayı ətrafında məskunlaşıblar.

Çinlilər hunlara qarşı Çin səddini çəkiblər. Mən demirəm ki, hunlar ən qədim türklərdir. Ancaq bilinən ən qədim türklər onlardır. Onlardan əvvəl kimlər türk olub – bu, bilinmir.

- Bəs şumerlər ən qədim türklər hesab olunmur?

 - Şumerlərin qədim türklər olması barədə fikirlər böyük bir qələtdir. Şumerlər türk olmayıblar, onlar sami tayfaları idilər. Bizdə bəziləri başlayırlar ki, şumerlər türkdürlər. Biz Şumer dilindən dəqiq bir şey deyə bilmirik. Ortaya hərdən belə bir fikir atılır ki, guya dünyada birinci türklər olub. Bu fikirlər çox gülməlidir. Sözə baxın, deyirlər ki, qədim yunan ədəbiyyatı türklərə görə ərsəyə gəlib. Deyirlər ki, türklər qədim əsərləri, Homerin əsərlərini türkcəyə çeviriblər.

Halbuki Homer eramızdan əvvəl IX-VIII əsrlərdə yaşayıb. Onda heç türk nüfuzu yox idi, daha doğrusu, məlum deyildi.

- Bu mülahizələrin həqiqət olmadığını məntiqlə sübut edəcəksiniz, yoxsa faktlarla?

- Bəzilərinin dediyinə görə, guya bu əsərləri türkcəyə tərcümə ediblər, daha sonra isə onlar yunancaya çevrilib. Sonradan isə yunanlar onu guya qədim türk dilindən qədim yunan dilinə çeviriblər. Bu qədər də yalan olar?!

Qədim yunan dilini indi bilən yoxdur. Yunan dili üç mərhələ keçib – qədim, orta dövr və müasir.

- Bəs ən qədim türklər kimlər idi?

- Qədim türklər barədə Çin mənbələri yazır, bu isə miladdan əvvəl III əsrə aiddir. Bundan əvvəlkilər isə bilinmir. Qazıntılar da bir fayda vermir. Elə vaxt olub ki, tayfa tayfadan seçilməyib.

Tatar-monqollar bir meydana gəlib. Amma mənbələrə görə, monqollar indiki monqollara oxşamırdılar. Monqollara oxşayanlar tatarlar olub. Monqollar ağ bədən, açıq rəngli saçlı, göygöz idilər. Sonra necə olub ki, monqollar, tatarlar dəyişilib – bunu heç kim bilmir.

- Tarixçi kimi nə düşünürsünüz, ən qədim xalq hansıdır?

 - Bunu müəyyən etmək çox çətindir. 1940-cı illərdə Azərbaycanda Elmlər Akademiyası yarananda SSRİ-də türklərə qarşı ideoloji müharibə gedirdi. Rəhmətlik Rəsul Rzanı rəhbərlik sevmirdi. Rəsul Rza deyirdi ki, mən türkəm. Sonradan onun dedikləri təsdiqləndi. Mən şəxsən Rəsul Rzanı tanıyırdım, onunla söhbətlərimiz də olub.

- Rəsul Rza ilə nə söhbətlər edirdiniz?

- Rəsul Rza deyirdi ki, bizim əcdadlarımız türklərlə bağlı olmasa da, onlarla qonşudur. Biz isə həqiqətən də, Qafqaz xalqıyıq.

- Bu fikrinizi necə əsaslandırırsınız?

 - Rəhmətlik Rəbiyyə xanım Qasımova antropoloq kimi Azərbaycanı qarış-qarış gəzib kronoloji tədqiqatlar aparmışdı. Bu tədqiqatın əsasında qərara gəlmişdi ki, biz gəlmə xalq deyilik, anadangəlmə buralıyıq. İkincisi, kronoloji tədqiqatdan sonra belə qərara gəldi ki, bizim üz quruluşumuz Qafqaz və Kaspi simasıdır.

Koçiyev var, alimdir, Şimali Qafqazda yaşayır, dişlərlə məşğul olur. O, dişləri etnik cəhətdən öyrənir. Sübut edib ki, azərbaycanlıların, gürcülərin, inquşların dişləri Qafqaz dişləridir. Ermənilərinki isə yox.

- Ermənilər gəlmədir, bu öz yerində. Amma tarixçi kimi onların gəlmə olması barədə tədqiqatlara istinad edərək hansı maraqlı məqamları deyə bilərsiniz?

- Mən “Qafqaz və ermənilər” adlı bir kitab yazmışdım, Azərbaycanda iki dəfə, bir dəfə də Almaniyada çap edildi. 100 il bundan əvvəl ermənilər yazırdı ki, onlar buraya gəlmə xalqdır. Mən bu cür materiallardan istifadə edib kitablarımda yazdım. Ermənilər deyir ki, onların əsl vətəni Frakiyadır. İndiki Türkiyə və Bolqarıstan ərazisi.

Eramızdan əvvəl X-VIII əsrlərdə oradan tayfalar Şimali Afrikaya və Kiçik Asiyaya hücum etdilər. Onlar Frakiyadan keçərkən ermənilərin bir hissəsini Kiçik Asiyaya gətirdilər. Ermənilər tədricən Qafqaza gəlib çıxdılar. Daha sonra isə buradan getmədilər. Səbəb isə budur ki, Rusiya imperiyası onları himayə edirdi.

Ermənistanın Tarix İnstitutunun direktoru da deyir ki, onlar qafqazlı deyillər. Bunu erməni jurnalistlər də bildirir. Fikirlərini belə əsaslandırırlar ki, qafqazlılar başkəsəndir, həmişə xəncərlə gəzir.

Təzə bir kitab çıxarmaq istəyirəm, bunları orada yazacağam. O qədər belə materiallar var ki! Ermənilər öz aləmlərində “tarixi xəritələr” çap edirlər. Xəritələrin müəllifi Ayvazyandır. Onun fikrincə, İspaniyadan Çinə qədər hamısı Ermənistandır. Durub belə bir xəritə çap ediblər. İstəmirəm ağır söz deyim. Sadəcə, bu Ayvazyan dəlidən də dəlidir.

Erməni tarixinin banisi Moisey Xorenski hesab olunur, o, V əsrdə yaşayıb. O, əsərində yazır ki, dörd Ermənistan var. VII əsrdə ermənilərin bir xəritəsi çıxdı, orada yeddi Ermənistan göstərirlər. Bunlar öz aləmlərində bir-bir sadalayırlar. Hazırda isə öz aləmlərində 34 Ermənistan var. Amma özləri də bilmirlər ki, hansı Ermənistandan söhbət gedir. 34 Ermənistan məsələsi bunları biabır edir. Soruşanda hansı Ermənistan nəzərdə tutulur, cavab verirlər ki, bu, erməni xalqının tarixidir.

Ortaya “Böyük Ermənistan” ideyasını atıblar, halbuki tarixdə heç zaman belə dövlət olmayıb.

- Bizim əcdadlarımız kimlərdir?

- Azıxda kimin sümükləri tapılıbsa, bizim əcdadımız odur. 350 min il bundan əvvəl ibtidai insanlar olub. Bizim dilimiz türklərə yaxındır. Bizim öz dilimiz isə alban dili olub. Mən Yerevan universitetində dərs demişəm. İxtisas kursunda oxumuşam. Orada müdiriyyətdə mənə dedilər ki, biz yazıq, bədbəxt xalqıq. Mən isə dedim ki, dillərini də, dinlərini də qoruyub saxlayıblar.

Rəhmətlik dostum Qəmərşah Cavadovla udilər barədə kitab yazmışdıq. Biz udilər yaşayan kəndləri öyrənmişdik. Qəmərşah onların etnoqrafiyasını, mən də tarixini yazmışdım. Məlum olur ki, bizim sübut olunan birinci dilimiz alban dili olub. Rəhmətlik Varoşil Qukasyan var idi, o, udicə-azərbaycanca-rusca lüğət də yazıb. Amma təəssüflər olsun ki, albanlar sonradan erməniləşdilər.

- Səbəb nə idi?

- Alban tarixçisi Moisey Kalankatlını ermənilər erməni hesab edir. Sual verirəm, ay ermənilər, niyə Kalankatlının əsərini ruscaya tərcümə edəndə, udi izlərini pozmamısınız? Çünki pozsaydılar, o kitabın mənası olmazdı.

IV əsrdə alban, erməni və gürcü kilsələri birləşib ittifaq yaratdılar. Ermənilər ənənələrinə sadiq qalaraq istədilər ki, digərlərini də özlərininkinə qatsınlar. Gürcülər ağıllı çıxdı, 603-cü ildə dedilər ki, onlar xristianlığın istiqamətini dəyişirlər, diofizit olurlar. Onlar bununla da ermənilərin kölgələri altından çıxdılar. Biz isə ləngidik.

705-ci ildə erməni keşişi xəlifəyə məktub yazır ki, alban kilsəsi Bizansla ittifaq yaradıb xilafətə qarşı müharibəyə başlayacaq. Xəlifə Dəməşqdən xəbər göndərib ki, alban kilsəsini ləğv edib erməni kilsəsinə qatsınlar. Alban kilsəsi erməni kilsəsinə qatıldıqdan sonra udilərin də erməniləşməsi başladı.

Kilsə birləşəndən sonra isə erməni kilsəsi alban kilsəsini dəyişməyə başladı. Dildən tutmuş simvollara qədər.

- 1951-ci ildən Elmlər Akademiyasında çalışırsınız. Heç onlar sizin yanınızda Azərbaycan tarixini saxtalaşdırmağa cəhdlər edirdilərmi?

- Heç belə bir şeyin şahidi olmamışam. Çaturbal Aqayan burada işləyirdi. Abbasqulu ağa Bakıxanov barədə doktorluq işi müdafiə etdi, daha sonra Yerevana gedib akademik oldu. Mən ora gedəndə onunla görüşüb söhbət edirdim. O, Azərbaycanda doğulub-böyümüşdü. Bir zamanlar bizim Tarix İnstitutunun Partiya təşkilatının rəhbəri erməni idi – Navasardov. Amma onun təxribat xarakterli çıxış etdiyinin şahidi olmamışam. Sizə bir etiraf edim, mənim erməni qohumlarım da var idi.

- Bu, hansı tip qohumluq əlaqələridir?

- Mənim bibimoğlu və xalamoğlu erməni qızları almışdılar. İndi rəhmətə gediblər. Erməni olmaq günah deyil.

- Erməni qohumlarınızın olmasına görə sizi qınayıblarımı?

- Xeyr. Mənim atam azərbaycanlı, anam isə Avropa yəhudisidir. Xalamın biri azərbaycanlıya, digəri isə erməniyə ərə gedib. Heç ağlımıza gəlməzdi ki, münaqişə başlayacaq.

- Amma etiraf edək ki, ermənilərin hamıya bəlli olan bir psixologiyası da var...

- Hə, düz deyirsiniz, xaindirlər. Onların xainliyini sənə sübutla deyim. Xalamoğlu erməni qızı ilə evləndi, özü də xalamoğlu professor idi, arvadına hər şeyi öyrədirdi. Əməlli-başlı yaşayırdılar. Sonra bayaq dediyim bibimoğlu da erməni qızı ilə evləndi. Onların hər ikisinin erməni xanımları onlardan üz döndərdilər, bu, xəyanətdir. Onlar xain çıxdılar. Mən isə tam azərbaycanlıyam. Türkdilliyəm. Azərbaycanı çox sevirəm.

Bu gün erməni əlifbası da heç özlərinin deyil, həbəş əlifbasıdır. Sadəcə, bəzi işarələr əlavə ediblər.

Ermənilər arasında hazırda 11 cərəyan var. Bu cərəyana mənsub ermənilərin bir-birini görməyə gözü yoxdur. Yerevan ermənisi Qarabağ ermənisini bəyənmir. Elə erməni var, deyir ki, özü müsəlmandır və öz dilini də bilmir. Şabsuklar kimi, onlar Şimali Qafqazda yaşayırlar.

Azərbaycanlılar heç zaman xəyanət etmirlər, ermənilər isə həmişə qonşularına xəyanət ediblər. Mən Azərbaycan dilini məhəllədə öyrənmişəm. Evdə isə rusca və azərbaycanca danışırdıq. Anam üç dil bilirdi – Avropa yəhudilərinin dilində, Azərbaycan dilində və rus dilində danışırdı.

- Azərbaycanlıların türkdili olduğunu deyirsiniz, amma əcdadımızla bağlı dəqiq bir fikir söyləmədiniz.

- Azəri dili də olub, amma onun nə olduğunu heç kim bilmir. Ancaq yazılı mənbələrdə yazılıb ki, Azərbaycanın bir hissəsində azəri dilində danışırdılar. İndi isə o dil itib gedib. Baskakov “Türk dilləri” adlı kitab yazıb. O, türk dillərinin hansının hansı ilə bağlı olduğunu göstərir. Bizim dil oğuz-qıpçaq ailəsinə daxildir.

 - Səfəvilər dövləti barədə nə deyə bilərsiniz? İran bu imperiyanın onlara məxsus olduğunu niyə iddia edir?

- Səfəvilər, əslində, kürd olublar. İş onda deyil ki, kimin milləti nədir. Əsas odur ki, Şah İsmayıl Xətai nə qədər böyük iş görüb, Azərbaycan dilini dövlət dili elan edib. Səfəvilər imperiyası Azərbaycan dövləti olub, bu, bir faktdır.

- Tarixçi kimi bu suala necə cavab verəcəksiniz: xalq olaraq vəzifəmiz nədir?

- Xalqın əsas vəzifəsi odur ki, ilk növbədə dilini, tarixini və mədəniyyətini öyrənsin. Bunları ancaq bir xalqın öz nümayəndəsi öyrənə bilər. Fizikanı, riyaziyyatı bütün xalqların nümayəndələri öyrənə bilərlər.

Sovet dövründə Ermənistanda erməni xalqının tarixi, Gürcüstanda gürcü tarixi öyrədilirdi. Yerevanda mən dərs deyəndə gördüm ki, tarix və filologiya fakültələrində dərslər ancaq erməni dilindədir. Bizdə isə üç dildə - Azərbaycan, rus, erməni dilində idi. Mən rusların əleyhinə deyiləm, həyat yoldaşlarım da rus olub. Amma öz tariximizə və dilimizə daha çox üstünlük verməliyik.

Tarixçi kimi demək istəyirəm ki, azərbaycanlılar tariximizi, dilimizi, mədəniyyətimizi öyrənsinlər.

- Neçə dəfə evlənmisiniz ki?

- Birinci yoldaşım rəhmətə gedib. Mən ikinci dəfə də evləndim. Üç övladım, dörd nəvəm, dörd nəticəm var.